Σε τι χρησιμεύουν τα δώρα; Για να δίνουμε χαρά στους άλλους… αλλά και σ’ εμάς τους ίδιους. Μια έρευνα για την ψευτο-γενναιοδωρία και μια αποκρυπτογράφηση των συμπεριφορών μας με φόντο το χριστουγεννιάτικο δέντρο.
Στις αρχές του περασμένου αιώνα, ο εθνολόγος Marcel Mauss ξεκινά μια μελέτη σχετική με την έννοια του δώρου στις λεγόμενες πρωτόγονες κοινωνίες. Επισκέπτεται τη φυλή των Μαορί στη Ν. Ζηλανδία και τους Κουακιούτλ, Ινδιάνους του Καναδά. Οι παρατηρήσεις του […] παραμένουν περιέργως επίκαιρες και μας βοηθούν να κατανοήσουμε τι συμβαίνει κάτω απ’ τα χριστουγεννιάτικα δέντρα μας, όταν οι χριστουγεννιάτικες κάλτσες γεμίζουν με λουλουδάτα φλιτζάνια, μανικετόκουμπα και χιλιάδες CD. Ακριβώς όπως και οι Μαορί στο σύστημα ανταλλαγής τους, τo λεγόμενo “kula”, και οι Κουακιούτλ στο αντίστοιχο “potlatch”, έτσι και εμείς παίζουμε το παιχνίδι της «οικειοθελούς υποχρεωτικής ανταλλαγής»: προσφέρουμε δώρα εν μέρει επειδή θέλουμε και εν μέρει επειδή η παράδοση μας υποχρεώνει. Και μάλιστα, όπως υπογραμμίζει ο εθνολόγος, υποκείμεθα σε μια τριπλή υποχρέωση: εκείνη του να προσφέρουμε, αλλά και εκείνη του να λαμβάνουμε και στη συνέχεια να ανταποδίδουμε το δώρο που μας έκαναν – πράγμα το οποίο αν δε γίνει μπορεί να οδηγήσει τις σχέσεις σε ρήξη.
Αιτήματα αγάπης
Από ψυχολογικής απόψεως, αυτοί οι κανόνες έχουν ορισμένες συνέπειες. «Συνήθως, τα δώρα μας αποτελούν έκφραση αγάπης, σημειώνει ο ψυχαναλυτής Samuel Lepastier. Μια συναισθηματική τροφή, που βρίσκει το αρχέτυπό της στο δώρο της τροφής που προσφέρει η μητέρα στο παιδί της. Πετυχημένο δώρο είναι άρα αυτό που, κατά τον ίδιο τρόπο, ικανοποιεί την πιο βαθιά ανάγκη εκείνου που το λαμβάνει.» Στην πραγματικότητα όμως, «δίνω σημαίνει παίρνω, συνεχίζει η ψυχολόγος Maryse Vaillant. Αυτή η άποψη προκαλεί ένα σοκ στο ιουδαιο-χριστιανικό φαντασιακό μας, σύμφωνα με το οποίο το δώρο πρέπει να είναι ανιδιοτελές και ανυστερόβουλο. Αλλά, ακριβώς όπως και στο “potlatch” του Mauss, βάζουμε τον παραλήπτη του δώρου μας στη θέση του οφειλέτη. Περιμένουμε κατά κάποιον τρόπο την απόδοση της επένδυσης… Ως εκ τούτου, αυτοί που δίνουν περισσότερα έχουν συχνά την τάση να παραπονιούνται για την αχαριστία των ανθρώπων.» Άρα, πίσω από μία φαινομενική γενναιοδωρία, τα δώρα μας κρύβουν πάνω απ’ όλα αιτήματα αγάπης.
Καθρέφτες ψυχής
Και ενώ η ψυχανάλυση άρχιζε μόλις να κάνει τα πρώτα της βήματα, ο Marcel Mauss βρισκόταν μπροστά σε μια ακόμα ανακάλυψη: τα δώρα έχουν ψυχή. Στη γλώσσα των Μαορί, λένε ότι περιέχουν το “mana”, την πνευματική ουσία του δωρητή, καθώς επίσης και το “hau”, το πνεύμα του αντικειμένου που προσφέρεται. Ένα ρίγος μάς διαπερνά αν σκεφτούμε ότι «η ινδιάνικη λέξη για το δώρο, sabir chinook, σημαίνει ταυτόχρονα και δώρο και… δηλητήριο» […] Όπως και να ‘χει, «το δώρο συμβολίζει το αγαπημένο πρόσωπο, λέει συνοψίζοντας ο Samuel Lepastier. Όπως ένα μεταβατικό αντικείμενο*, [το δώρο] μας υπενθυμίζει την παρουσία του και μας βοηθάει να αντέξουμε την απουσία του.» Αντιστρόφως, στόχος του δώρου είναι επίσης να συμβολίσει τον παραλήπτη του, ανταποκρινόμενο σε αυτό που εμείς εικάζουμε για τα γούστα και τα ενδιαφέροντά του. «Γι’ αυτό και ένα αποτυχημένο δώρο μάς πληγώνει τόσο, εξηγεί η Maryse Vaillant. Επειδή μας αποκαλύπτει πόσο καλά μας γνωρίζει ο δωρητής, καθώς επίσης και την εικόνα μέσα στην οποία προσπαθεί να μας εγκλωβίσει.»
Η ανακωχή των Χριστουγέννων
Η ιδιαιτερότητα των δώρων των Χριστουγέννων έγκειται στο ότι ανταλλάσσονται «στο πλαίσιο μιας απόπειρας επικαιροποίησης του μύθου της οικογενειακής αρμονίας, αποσαφηνίζει ο Samuel Lepastier. Αλλά η συγκέντρωση των μελών της οικογένειας οξύνει αυτομάτως τις εντάσεις που τη διέπουν. Επομένως, το δώρο μετατρέπεται περισσότερο από ποτέ σε κώδικα επικοινωνίας. Δίνει στον καθένα ξεχωριστά τη δυνατότητα να δηλώσει τη θέση του, να “ξεκαθαρίσει τους λογαριασμούς του”».
Τα Χριστούγεννα αποτελούν επίσης «μια τελετουργία κατά την οποία είναι σημαντικό να δείξουμε τη διαθεσιμότητά μας στους άλλους, σύμφωνα με τη Maryse Vaillant. Η ωριμότητα επιτάσσει να είμαστε σε θέση, τουλάχιστον για όσο διαρκούν οι γιορτές, να δείχνουμε ότι δεχόμαστε να αποτελούμε μέρος μιας “κλίκας”, ακόμα κι αν αυτό δεν ισχύει την υπόλοιπη χρονιά…»
Το πνεύμα των Χριστουγέννων μάς κερδίζει περισσότερο με τις παγανιστικές ρίζες του. «Κατά το χειμερινό ηλιοστάσιο, εποχή κατά την οποία οι μέρες είναι πιο μικρές και ο φόβος του θανάτου βρίσκεται στο αποκορύφωμά του, συνηθίζαμε να ανάβουμε φώτα μέσα στη νύχτα, μας αφηγείται η ψυχολόγος. Το να κάνουμε ένα δώρο είναι σαν να συμμετέχουμε σε αυτή τη γιορτή των φώτων». Και προσθέτει, με τσαχπινιά: «Ξέρετε ποιος κατά τη γνώμη μου είναι ο ρόλος που ζηλεύουμε περισσότερο όλοι μας; Αυτός του Άη-Βασίλη. Αυτού που κάνει τα μάτια των παιδιών να λάμπουν, που τα θαμπώνει. Μια γενναιόδωρη στάση; Δεν υπάρχει τίποτα πιο ναρκισσιστικό!»
Πες μου τι δώρα κάνεις…
Απ’ τη μια είναι αυτό που προσφέρουμε. Αλλά από την άλλη είναι κυρίως ο τρόπος με τον οποίο το προσφέρουμε, με περισσότερη ή λιγότερη σιγουριά, με γούστο, με καλή σκηνοθεσία. Ας δούμε με τη βοήθεια της Maryse Vaillant πώς αποκρυπτογραφούνται κάποιες συμπεριφορές που συναντάμε συχνά σχετικές με τα δώρα.
- Αυτός που προσφέρει αυτό που του έχει λείψει
Όλων μας η παιδική ηλικία έχει στιγματιστεί από αποτυχημένα δώρα. Αυτό που τόσο είχαμε επιθυμήσει ως παιδιά (ένα ποδήλατο, ένα ηλεκτρικό τρενάκι, μια κούκλα) και που δεν ήρθε ποτέ. Αυτά που θυμόμαστε είναι εκείνα που, σε μια φάση μεγάλης ευαισθησίας, ήρθαν για να υπογραμμίσουν την ανικανότητα των γονιών μας να μας δώσουν, εκείνη τη δεδομένη χρονική στιγμή, την αγάπη που τόσο περιμέναμε. Στη ενήλικη ζωή, τα δώρα που δεχόμαστε κουβαλάνε καμιά φορά το ίχνος αυτών των αποτυχημένων δώρων της παιδικής μας ηλικίας. Αυτός που μας τα προσφέρει μας δωρίζει την απίστευτη αγάπη που ο ίδιος έχει ονειρευτεί.
Το ερώτημα που συγκινεί: πρόκειται για παιδικό όνειρο;
- Αυτός που κάνει υπέροχα δώρα
Υπάρχει αυτός που, όπως ο αυτοκράτορας Καλιγούλας, ρίχνει βροχή τα δώρα στα πλήθη. Με την απλοχεριά του, βάζει τον εαυτό του σε υψηλή θέση. Η μεγάλη γενναιοδωρία είναι κάποιες φορές μια δυνατή ένδειξη της πρόθεσης για κυριαρχία. Το νου σας στον ερωτευμένο λεφτά που σας γεμίζει με κοσμήματα! Τον νου σας επίσης στους φίλους που το σπίτι τους είναι μονίμως ανοιχτό, που σας δανείζουν πρόθυμα χρήματα, που σας “ξελασπώνουν” σε ώρα ανάγκης. Η σπάταλη γενναιοδωρία τους μπορεί κάλλιστα να είναι ένας ύπουλος και υποσυνείδητος τρόπος να έχουν το πάνω χέρι.
Το ερώτημα που πονάει: τι θέση θέλει να ’χει;
- Αυτός που κάνει χρήσιμα δώρα
Μια σπάτουλα για τάρτες, μια ηλεκτρική σκούπα, ένα τρυπάνι…, τα χρήσιμα δώρα είναι συχνά και τα πιο απογοητευτικά. Όχι μόνο επειδή είναι τετριμμένα, χωρίς καμιά ποιητικότητα ή ευαισθησία, αλλά κυρίως επειδή συνήθως είναι φορείς, παρεμπιπτόντως, ενός άκομψου μηνύματος. Το να κάνεις π.χ. δώρο ένα πρόγραμμα αδυνατίσματος στη γυναίκα σου […], με την πρόφαση ότι τη βοηθάς, αλλά με σκοπό ουσιαστικά να σχολιάσεις αρνητικά την εμφάνιση της. Το ερώτημα που σκοτώνει: πού αποσκοπεί όλο αυτό;
- Αυτός που κάνει δώρα που «δαγκώνουν»
Πρόκειται για δώρα που είναι αδύνατο κάποιος να ανταποδώσει μιας και το κόστος τους είναι αβάσταχτο.
Είναι όμως επίσης δώρα που μας επιφορτίζουν με μια ευθύνη που δεν ήταν δική μας επιλογή. Κλασικό παράδειγμα: ένας σκύλος – στην περίπτωση που δεν το έχουμε ζητήσει. Ως δώρο, αυτό που μας δόθηκε στην ουσία είναι ένα μάτσο υποχρεώσεις. Σαν να βρήκαν τον τρόπο να περάσουν σ’ εμάς τους ίδιους λουρί…
Δώρο-δηλητήριο είναι και αυτό που σκοπό έχει να ακυρώσει τον ρόλο μας (π.χ. μια γιαγιά που κάνει στο παιδί μας δώρο αυτό που εμείς του αρνηθήκαμε) ή να μας στερήσει μια απόλαυση […].
Το ερώτημα που θυμώνει: τι ελευθερία έχω;
- Αυτός που δεν προσφέρει ποτέ τίποτα
… ή τίποτα σπουδαίο. Κάτω από μια φαινομενική τσιγκουνιά, αυτοί που κάνουν σπανίως δώρα κρύβουν συχνά μια μεγάλη ναρκισσιστική ευαισθησία. Ίσως δεν μεγάλωσαν με την ιδέα ότι μπορούν να προσφέρουν χαρά και έτσι χαρακτηρίζονται από μια έλλειψη αυτοπεποίθησης ως προς τη γενναιοδωρία τους. Προτιμούν λοιπόν, προκειμένου να μην απογοητεύσουν, είτε να προσφέρουν κάτι τυπικό και φτηνό είτε να μην προσφέρουν τίποτα. Και υποφέρουν από τον θυμό που προκαλούν στους οικείους τους.
Το ερώτημα που διαφωτίζει: τι ευαισθησία κρύβει;
- Αυτός που κάνει δώρο κουπόνια αγορών
Το να κάνεις δώρο ένα κουπόνι αγοράς ή λίγα χρήματα είναι κάτι εύκολο και διεκπεραιωτικό. Κάτι όμως που εκλαμβάνεται ως αδιαφορία είναι ίσως, ακόμα μια φορά, ένας φόβος εκ μέρους αυτού που κάνει ένα δώρο μήπως κάνει λάθος επιλογή. Υπάρχει σε αυτού του είδους το δώρο ντροπή (ο δωρητής δεν αποκαλύπτει το γούστο του, τη φαντασία του) και σεβασμός (ακόμα κι αν δεν ξέρει πώς να μας δώσει χαρά, το θέμα αυτό του είναι σημαντικό).
Το ερώτημα που σας φέρνει πιο κοντά: πώς να τον καθησυχάσω;
- Αυτός που φροντίζει το αμπαλάζ
Πέρα από το αντικείμενο του δώρου, σημασία έχει και η «σκηνοθεσία». Το να διοργανώσετε ένα «παιχνίδι του χαμένου θησαυρού», μία έκπληξη, να κατασκευάσετε εσείς οι ίδιοι το αμπαλάζ ή και το ίδιο το δώρο, όλα αυτά δείχνουν στον παραλήπτη του δώρου ότι τον τιμάτε με τη δημιουργικότητά σας και τον χρόνο σας. Όπως όμως και στις προηγούμενες περιπτώσεις που εξετάσαμε, έτσι και εδώ αυτό που ο δωρητής ρισκάρει είναι η ταυτότητά του. Η πρωτοτυπία του δώρου είναι ένας τρόπος να δηλώσουμε τη μοναδικότητά μας. Είναι επίσης και ένα αίτημα για αναγνώριση. Στο τελετουργικό του δώρου υπάρχουν τρεις πρωταγωνιστές: αυτός που δίνει, αυτός που δέχεται και αυτός που παρακολουθεί – ένας φανταστικός τρίτος στον οποίο ο δωρητής θέλει να αποδείξει κάτι.
Το ερώτημα που επιμορφώνει: σε ποιον απευθύνεται πραγματικά το δώρο του;
Σύνταξη κειμένου: Laurence Lemoine – Δημοσιογράφος
______________________________________________________________
*Objet transitionnel στα γαλλικά: όρος που εισήγαγε ο D. W. Winnicott προκειμένου να ορίσει ένα υλικό αντικείμενο που έχει επιλέξει και του έχει προσδώσει ιδιαίτερη αξία το βρέφος και το μικρό παιδί, και κυρίως τη στιγμή κατά την οποία αποκοιμιέται (π.χ. η άκρη μιας κουβερτούλας, μια πετσέτα που πιπιλάει κτλ.). Το ότι καταφεύγει το παιδί σε τέτοιου είδους αντικείμενα είναι, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ένα φυσιολογικό φαινόμενο που επιτρέπει στο παιδί να πραγματοποιήσει τη μετάβασή του από την πρώτη στοματική σχέση με τη μητέρα στην «πραγματική σχέση αντικειμένου» (δηλ. τη σχέση με τον κόσμο που το περιβάλλει).
[Πηγή: Vocabulaire de la Psychanalyse (J. Laplanche & J.-B. Pontalis) – PUF, σελ. 295] [Σ.τ.Μ.]
______________________________________________________________
Πηγή: www.psychologies.com
Μετάφραση – Επιμέλεια: Κυριακή Κάσση (Εκπαιδευτικός – Μεταφράστρια)
—————————————————————————————————————–
ΚΑΛΗ ΧΡΟΝΙΑ !!!
ΜΕ ΣΩΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΨΥΧΙΚΗ ΥΓΕΙΑ,
ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΗΡΕΜΙΑ,
ΘΕΤΙΚΟ «ΒΛΕΜΜΑ»,
ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ
ΚΑΙ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ!
