«Εγώ, κυρία, θα ήθελα πολύ να ζω μέσα στο βιβλίο του T’choupi1!» Αυτή είναι μια δήλωση που έκανε πρόσφατα ο 3χρονος Λονί στη νηπιαγωγό του. Ο T’choupi είναι ένα ανθρωπάκι, μισό άνθρωπος και μισό ζώο, που έχει ξετρελάνει τα πιτσιρίκια. Ζει μια κανονική ζωή με τον μπαμπά, τη μαμά, τη μικρή αδελφή, τον παππού και τη γιαγιά, στο σπίτι, στο σχολείο κτλ. Το σύμπαν του T’choupi έχει κάτι το καθησυχαστικό: όλα τα αντικείμενα είναι λιτά, πολύχρωμα και βαλμένα με τάξη, η φύση είναι φιλόξενη, όλοι είναι ευγενικοί. Οι περιπέτειές του περιορίζονται σε μικρά καθημερινά ‘μπερδέματα’: χάνει το αρκουδάκι του, μαλώνει μ’ έναν συμμαθητή του για ένα παιχνίδι, κάνει ιππασία με πόνι και φοβάται μην πέσει. Όλα έχουν πάντα αίσιο τέλος, και συχνά υπάρχει ηθικό δίδαγμα: πρέπει να δανείζουμε τα παιχνίδια μας, αν θέλουμε να κρατήσουμε τον φίλο μας! Να γιατί ο μικρός Λονί, ο οποίος βρίσκει τον πραγματικό κόσμο περίπλοκο και κοπιαστικό, «θα ήθελε πολύ να ζει μέσα στο βιβλίο του T’choupi».
Ο T’choupi ανήκει στην κατηγορία των συνηθισμένων ηρώων, με τους οποίους ένα παιδί μπορεί εύκολα να ταυτιστεί […].
Οι περιπέτειες του T’choupi αποτελούν κομμάτι της νεανικής λογοτεχνίας, της οποίας η αναπτυσσόμενη αγορά κάνει πολλούς εκδότες να ονειρεύονται… Από τα παραμύθια του Άντερσεν ή του Περώ2 μέχρι τα αφρικανικά διηγήματα -περνώντας και από τα μάνγκα- ξαναβρίσκουμε παντού παρόμοιους χαρακτήρες: κάποιες φορές υπερήρωες (ο Σπάιντερμαν είναι αυτή τη στιγμή ένας από τους αγαπημένους των παιδιών που πάνε νηπιαγωγείο), πριγκίπισσες (με δυναμικό come–back εδώ και κάποια χρόνια), ζώα που μιλάνε, τέρατα λιγότερο ή περισσότερο μοχθηρά. Και φυσικά, αυτοί οι συνηθισμένοι χαρακτήρες, όπως ο T’choupi ή η Χάιντι, που δεν είναι ούτε υπερβολικά ηρωικοί ούτε έχουν ιδιαίτερες δυνάμεις, «ήρωες-σημεία αναφοράς», όπως χαρακτηριστικά τους αποκαλεί ο Μαρκ Σοριανό3: το παιδί εύκολα αναγνωρίζει τον εαυτό του μέσα από εκείνους και νιώθει σαν στο σπίτι του μέσα στο σύμπαν τους.
Ποικίλες ερμηνείες
Πού οφείλεται, όμως, η σαγήνη που ασκούν τα παραμύθια στα παιδιά; Υπάρχουν διάφορες εξηγήσεις. Τις πρώτες μας τις δίνει η ψυχανάλυση. Αν και ο Φρόυντ δεν έγραψε για τα παιδικά παραμύθια αυτά καθαυτά, η θεωρία του για το φαντασιακό, η οποία βασίζεται στην έκφραση ασυνείδητων φαντασιώσεων και άγχους, θα μπορούσε κάλλιστα να αξιοποιηθεί για την ανάλυση των παραμυθιών. Κάτω από αυτό το πρίσμα, ο μεγάλος μοχθηρός λύκος […] γίνεται σεξουαλικό σύμβολο, το δάχτυλο που το καταβροχθίζουν στο Χάνσελ και Γκρέτελ μας παραπέμπει στο σύμπλεγμα ευνουχισμού, ο Κοντορεβιθούλης συμβολίζει το άγχος της εγκατάλειψης, ο δράκος εκφράζει τον φόβο της καταβρόχθισης κτλ. Ο Καρλ Γιουνγκ4 έρχεται να προσθέσει την ιδέα των «αρχετύπων» που είναι ριζωμένα στην καρδιά του συλλογικού ασυνειδήτου (όπως π.χ. η φιγούρα του δράκου) και η γιουνγκιανή Μαρί-Λουίζ Φον Φραντς δίνει τη διάσταση της προστατευτικής μητέρας όπως αυτή παρουσιάζεται στα παραμύθια. Ο Μπρούνο Μπέτελχαϊμ5, στο βιβλίο του Ψυχανάλυση των παραμυθιών (1976), εισάγει την έννοια της μύησης στην ψυχανάλυση: η ιστορία με τα Τρία Γουρουνάκια ή με τη Χιονάτη βοηθάει στην ανάπτυξη, μεταθέτοντας με φαντασιακή μορφή -μέσα από τις φιγούρες του λύκου, του δράκου ή της μητριάς- τα άγχη του μικρού παιδιού. Αυτή εξάλλου είναι η άποψη και του ψυχολόγου -γνωσιακής κατεύθυνσης- Κριστόφ Αντρέ6. Αν στα παιδιά αρέσουν τόσο πολύ οι ιστορίες που τους προκαλούν φόβο, είναι γιατί ανακαλύπτουν ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν τον λύκο, και έτσι αισθάνονται λιγότερο τον κίνδυνο.
Την περίοδο που ανθούσαν οι ψυχαναλυτικές θεωρίες, ο ψυχολόγος Ζαν Πιαζέ7 επιχειρούσε μια άλλη προσέγγιση του φαντασιακού του παιδιού: το εκλάμβανε ως το πρώτο στάδιο της συμβολικής σκέψης. Για τον Πιαζέ, το διανοητικό σύμπαν των παραμυθιών αντιστοιχεί σε εκείνο το στάδιο της νοημοσύνης που ονομάζει «μαγική σκέψη» και το οποίο προηγείται του σταδίου πρόσβασης στην ορθολογική σκέψη. Αν δεν προκαλεί σύγχυση στο παιδί το ότι τα ζώα μιλάνε (όπως π.χ. στο Βιβλίο της ζούγκλας) ή το ότι οι άνθρωποι πετάνε (όπως στον Χάρυ Πότερ ή τη Μαίρη Πόππινς), είναι επειδή ζει σε έναν «ανιμιστικό» κόσμο, όπου αντικείμενα και ζώα έχουν τις ίδιες ικανότητες που έχουν και οι άνθρωποι. Οι έρευνες που ακολούθησαν κατέδειξαν ότι ο Πιαζέ έκανε λάθος σε αυτό το σημείο: τα παιδιά έχουν απόλυτη συνείδηση ότι στον πραγματικό κόσμο οι σκύλοι δε μιλάνε, ούτε οι άνθρωποι πετάνε. Ξέρουν να ξεχωρίσουν το ρεαλιστικό από το υπερ-ρεαλιστικό […].
Ο ψυχολόγος Ζερόμ Μπρυνέρ έχει προτείνει μια άλλη -γνωσιακής κατεύθυνσης- προσέγγιση των παραμυθιών. Τα παιδιά αγαπούν τις ιστορίες επειδή βρίσκονται σε άμεση αντιστοιχία με την αφηγηματική δομή του ανθρώπινου πνεύματος, το οποίο συλλαμβάνει την πραγματικότητα με τη μορφή ακολουθιών διαδοχικών στοιχείων. Ο ψυχοθεραπευτής Πολ Χάρις, από την πλευρά του, έδωσε νέα ώθηση στην ανάλυση του φαντασιακού του παιδιού, μελετώντας το ως ένα εργαλείο εκμάθησης. Το φαντασιακό δεν είναι μόνο ένα αυθαίρετο παιχνίδι, μία φυγή από την πραγματικότητα, αλλά ένας τρόπος να πειραματιστούμε με τη σκέψη μας πάνω στα σενάρια της ζωής. Τα πειράματα της φανταστικής σκέψης συνίστανται στο να θέτουν σε δοκιμασία -μέσω σκηνών ενίοτε εκκεντρικών- θεμελιώδεις καταστάσεις στη ζωή των ανθρώπων: επίλυση προβλημάτων στις σχέσεις με τους φίλους, αντιμετώπιση ενός εχθρού, ή π.χ. το να χαθώ μέσα στο δάσος και να ξαναβρώ τον δρόμο μου.
Αυτές οι ψυχαναλυτικές και γνωσιακές προσεγγίσεις των παιδικών παραμυθιών έχουν εμπλουτιστεί στο πέρασμα των χρόνων από γλωσσολογικές […], ανθρωπολογικές και κοινωνιολογικές θεωρίες. Η Ιταλίδα κοινωνιολόγος Μαρίνα Ντ’ Αμάτο, λ.χ., μελετά την παγκοσμιοποίηση του φαντασιακού του παιδιού και τον τρόπο με τον οποίο η βιομηχανία του φαντασιακού διαμορφώνει και επαναπροσδιορίζει παλιά μυθολογικά θέματα ανάλογα με τα θέματα που απασχολούν τις σύγχρονες κοινωνίες: δε θα πρέπει να ξεχνάμε ότι αν τα παιδιά τα συναρπάζουν λιγότερο ή περισσότερο οι ιστορίες, οι ενήλικες είναι αυτοί που τις γράφουν, τις διαδίδουν, τις πουλάνε, τις αγοράζουν και τις διηγούνται.
Οι κόσμοι του φαντασιακού των παιδιών
Όλες οι θεωρίες για τα παιδικά παραμύθια είναι εν μέρει αληθοφανείς. Οι τύπου «γκορ8» ιστορίες, όπου γίνεται λόγος για καταβρόχθιση (Η Κοκκινοσκουφίτσα, Ο Κοντορεβιθούλης) ή για επιθέσεις, φαίνεται ότι εκφράζουν αρχαϊκές φαντασιώσεις. Άλλες ιστορίες φαίνεται ότι συμβολίζουν τις βαθιές προσδοκίες των παιδιών (να γίνουν δυνατά, όπως οι υπερήρωες, ή όμορφα, όπως οι πριγκίπισσες) και άλλες έχουν μία πλευρά που έχει να κάνει με τη μύηση σε κάτι καινούριο (όπως συμβαίνει με την Ντόρα την εξερευνήτρια). Υπάρχουν επίσης ιστορίες που λειτουργούν σαν καταφύγια που προσφέρουν θαλπωρή και ασφάλεια (όπως οι ιστορίες του T’choupi).
Ελλείψει μιας συγκεκριμένης θεωρίας σχετικής με την ανθρώπινη φαντασία […], είμαστε αναγκασμένοι να συνειδητοποιήσουμε ότι όλες οι θεωρίες «ακούγονται σωστές», με την προϋπόθεση να εφαρμόζονται σε έναν συγκεκριμένο τύπο ιστορίας. Θα πρέπει άρα να δεχτούμε αυτές τις θεωρίες γι’ αυτό που αντιπροσωπεύουν, δηλ. υποθέσεις που «στήθηκαν» με αφετηρία γενικά παραδείγματα που αφορούν την ανθρώπινη φύση (από ψυχαναλυτική, γνωστική, κονστρουκτιβιστική, κοινωνιολογική άποψη) και έχουν μετατεθεί από εκεί στον κόσμο του φαντασιακού του παιδιού.
Γιατί στα παιδιά αρέσουν οι ιστορίες; Αναμφίβολα για τον ίδιο λόγο που αρέσουν και στους ενήλικες… Πράγματι, όταν πέφτει η νύχτα, όταν οι γονείς έχουν βάλει για ύπνο τα μικρά τους, αφού τους έχουν διηγηθεί μια ωραία ιστορία, σβήνουν το φως και τι κάνουν; Κάθονται να δουν μια ταινία ή ανοίγουν ένα καλό βιβλίο για να «βουτήξουν» σε περιπέτειες που θα τους δώσουν τη δυνατότητα να παίξουν και εκείνοι μέσα στο μυαλό τους τα μικρά και μεγάλα δράματα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Jean–François Dortier
(Κοινωνιολόγος, ιδρυτής και διευθυντής έκδοσης του περιοδικού Sciences Humaines)
___________________________________________________________
1Ήρωας γαλλικών παραμυθιών. Στα ελληνικά κυκλοφορεί ως «Τσάρλι» [Σ.τ.Μ.]
2Charles Perrault (1628-1703): Γάλλος λαογράφος και συγγραφέας, ευρέως γνωστός για τα παραμύθια του «Η Κοκκινοσκουφίτσα», «Η Σταχτοπούτα», «Ο Παπουτσωμένος Γάτος», «Η Ωραία Κοιμωμένη» κ.ά. [Σ.τ.Μ.]
3Marc Soriano (1918-1994): Γάλλος διανοητής [Σ.τ.Μ.]
4Carl Gustav Jung (1875-1961): Ελβετός ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής [Σ.τ.Μ.]
5Bruno Bettelheim (1903-1990): Αμερικανός παιδοψυχολόγος (αυστριακής καταγωγής) [Σ.τ.Μ.]
6Christophe André (1956- ): Γάλλος ψυχίατρος και ψυχοθεραπευτής [Σ.τ.Μ.]
7Jean Piaget (1896-1980): Ελβετός φιλόσοφος, φυσικός επιστήμονας και αναπτυξιακός ψυχολόγος [Σ.τ.Μ.]
8Gore: ο όρος αναφέρεται σε οτιδήποτε εμπεριέχει αναπαράσταση ή περιγραφή ακραία και ρεαλιστικά βίαιων σκηνών [Σ.τ.Μ.]
_____________________________________________________________________
Πηγή: Περιοδικό Les Grands Dossiers des Sciences Humaines (τεύχος 39)
Μετάφραση – Επιμέλεια: Κυριακή Κάσση (Εκπαιδευτικός – Μεταφράστρια)
ΚΑΛΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ
